Suy dinh dưỡng là tình trạng thiếu hụt các chất dinh dưỡng cần thiết làm ảnh hưởng đến quá trình sống, hoạt động và tăng trưởng bình thường của cơ thể. Tình trạng này ở trẻ em thường phổ biến ở khoảng thời gian từ 6 - 24 tháng tuổi. Đây là giai đoạn trẻ cần có nhu cầu dinh dưỡng cao, đang tập thích ứng với môi trường và rất nhạy cảm với bệnh tật.

Tổng quan về bệnh suy dinh dưỡng

Suy dinh dưỡng là thuật ngữ dùng để chỉ tình trạng thiếu hụt các chất dinh dưỡng cần thiết như protein, khoáng chất, chất béo, vitamin,...gây ảnh hưởng đến quá trình phát triển của cơ thể, tác động tiêu cực đến sự tăng trưởng về nhiều mặt trong tương lai tương lai, đặc biệt cần lưu ý với đối tượng trẻ em trong giai đoạn từ 6-24 tháng.

Trẻ bị suy dinh dưỡng thường có biểu hiện chậm phát triển, hạn chế khả năng hoạt động thể lực. Nếu quá trình thiếu hụt chất dinh dưỡng kéo dài, trẻ sẽ gặp phải nhiều vấn đề nặng hơn như chậm phát triển trí thông minh, sức đề kháng yếu, khả năng giao tiếp kém hay thường mắc những bệnh lý nguy hiểm trong tương lai.

Ở người trưởng thành, tình trạng này thường xuất hiện do một số nguyên nhân dẫn đến tình trạng không cung cấp đủ lượng dinh dưỡng cần thiết như chứng biếng ăn, các bệnh mãn tính cần kiêng cử nhiều loại thực phẩm. 

Nguyên nhân bệnh suy dinh dưỡng

Đây là một vấn đề sức khỏe phổ biến và tình trạng này xảy ra khi chế độ ăn uống không chứa đủ chất dinh dưỡng hoặc khi cơ thể gặp vấn đề về hấp thụ chất dinh dưỡng từ thức ăn. Có nhiều lý do khác có thể xảy ra như:

• Bữa ăn nghèo nàn thiếu chất dinh dưỡng cần thiết
• Khả năng hấp thụ chất dinh dưỡng kém do các bệnh lý ở đường tiêu hóa
• Trong sinh hoạt thường ngày, trẻ không được bú sữa mẹ đầy đủ, ăn dặm sớm (trước 4 tháng tuổi)
• Thức ăn không hợp khẩu vị hợp hoặc trẻ không được ăn đa dạng các loại thực phẩm khác nhau
• Do trẻ thường xuyên mắc các bệnh lý nhiễm trùng (tiêu chảy, viêm phổi, giun sán…) phải sử dụng thuốc có hiệu quả diệt vi trùng gây bệnh, cùng lúc sẽ diệt bớt các vi khuẩn có lợi cho cơ thể tại đường ruột, làm giảm quá trình lên men thức ăn dẫn đến việc kém hấp thu và biếng ăn.
• Trẻ gặp phải vấn đề tâm lý khi gia đình có những hành động ép buộc quá mức để cho trẻ ăn, khiến trẻ dễ nảy sinh tâm lý sợ hãi, lâu ngày sẽ gây ra bệnh chán ăn.
• Trẻ không được bú sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu hoặc mẹ cho bé ăn dặm quá sớm

Dấu hiệu của bệnh suy dinh dưỡng

Ở người lớn, suy dinh dưỡng thường có các biểu hiện lâm sàng như sau :

• Tình trạng mệt mỏi xảy ra thường xuyên, giảm vận động thể lực
• Giảm ham muốn tình dục
• Sức đề kháng yếu, dễ mắc các bệnh lý nhiễm trùng
• Cơ teo tóp, trọng lượng cơ thể giảm 
• Vết thương lâu lành
• Khả năng sinh sản kém

Với những trường hợp bệnh diễn biến trong khoảng thời gian dài, các biểu hiện sau có thể xuất hiện : 

• Danh khô, xanh xao và nhợt nhạt
• Mỡ dưới da bị tiêu biến
• Dễ rụng tóc
• Khuôn mặt gầy thóp, không có sức sống
• Các biểu hiện bệnh lý như suy tim, suy gan hay suy hô hấp kéo dài

Ở trẻ em, biểu hiện có thể bao gồm những nguyên nhân như: cân nặng không tăng trưởng như mức dự kiến. Hoặc tụt giảm từ 5-10% hoặc hơn so với trọng lượng cơ thể của trẻ trong vòng 3-6 tháng.

Phát sinh những thay đổi trong hành vi, chẳng hạn như thường xuyên quấy khóc, ít vui chơi và kém linh hoạt, cơ thể chậm chạp hơn hẳn bạn cùng lứa. Các bắp thịt tay chân mềm nhão, bụng to dần. Đặc biệt, dấu hiệu nhận thấy rõ ràng nhất là khi trẻ chậm phát triển vận động như chậm biết lẫy, ngồi, bò, đi đứng.

Phân loại suy dinh dưỡng ở trẻ em

Theo các chuyên gia, để đánh giá tình trạng suy dinh dưỡng ở trẻ, cần theo dõi qua các chỉ số sau :

• Cân nặng theo tuổi
• Cân nặng theo chiều cao
• Chiều cao theo tuổi

Thông thường, suy dinh dưỡng ở trẻ em được chia làm 3 loại chính gồm : 

• Suy dinh dưỡng thể thấp còi : Biểu hiện của thể này là khi chiều cao của bé thấp hơn chuẩn trung bình trong cùng một độ tuổi và giới tính. Trong bảng chiều cao cân nặng, bạn có thể theo dõi chỉ số tại đường biểu diễn -2SD, nếu giá trị chiều cao theo tuổi của bé nằm dưới đường này thì tức là bé nhà bạn đang gặp phải tình trạng thấp còi. Đây là thể mãn tính, thường là hậu quả của quá trình bệnh kéo dài trong những giai đoạn vàng hay thậm chí là từ trong bụng mẹ.
• Suy dinh dưỡng thể nhẹ cân : Ở thể này, cân nặng của trẻ thấp hơn chuẩn trung bình trong cùng một độ tuổi và giới tính. Trong bảng chiều cao cân nặng, nếu giá trị cân nặng theo tuổi của bé nhà bạn nằm dưới đường biểu diễn -2SD thì bé đang gặp phải tình trạng thể nhẹ cân.
• Suy dinh dưỡng thể gầy còm : Thể gầy còm được đề cập đến khi cả chiều cao và cân nặng của bé thấp hơn chuẩn trung bình trong cùng một độ tuổi và giới tính, tức nằm dưới mức -2SD. Đây là thể tình trạng cấp tính, thường xảy ra trong khoảng thời gian ngắn.

Bên cạnh đó, có thêm một cách khác để phân loại dựa vào hình thái, với ba loại chính gồm:

• Suy dinh dưỡng thể phù :  Đây là một trong những thể suy dinh dưỡng nặng, khó điều trị và gây tỷ lệ tử vong cao do nhiều bố mẹ thiếu hiểu biết về bệnh lý sẽ thường dễ bỏ qua các dấu hiệu sớm khiến bệnh kéo dài. Khi mắc phải thể này, trẻ thường có dấu hiệu như phù nhưng tay chân khẳng khiu, teo tóp, rối loạn sắc tố da với nhiều đốm màu đỏ sẫm hoặc đen cùng các biến chứng kèm theo như còi xương, quáng gà, thiếu máu trầm trọng. Một số biểu hiện dễ nhầm lẫn với các bệnh lý khác như trẻ hay quấy khóc, tóc thưa dễ rụng, nôn trớ, ỉa chảy cũng có thể là triệu chứng báo hiệu tình trạng suy dinh dưỡng thể phù. Nguyên nhân chính thường gặp của thể này thường do trẻ thiếu hụt protid, các vi chất dinh dưỡng như chất khoáng, các loại vitamin.
• Suy dinh dưỡng thể teo đét : Đây cũng là thể nặng. Các biểu hiện dễ thấy như trẻ rất gầy, thường xuyên mệt mỏi, ít vận động, chán ăn, mất toàn bộ lớp mỡ dưới da và thường xuyên rối loạn tiêu hóa. Nguyên nhân thường do trẻ không được cung cấp đủ năng lượng cần thiết.
• Suy dinh dưỡng thể hỗn hợp : Đây là sự kết hợp của 2 thể trên, do trẻ vừa không được cung cấp đủ protid, vitamin, khoáng chất cũng như năng lượng cần thiết.

Hậu quả của bệnh suy dinh dưỡng

Trẻ suy dinh dưỡng rất dễ mắc phải các bệnh nhiễm trùng về đường hô hấp và đường ruột. Đáng quan tâm nhất là việc trẻ bị phát triển chậm cả về thể chất lẫn tinh thần. Suy dinh dưỡng khiến tất cả các cơ quan giảm phát triển, thứ nhất là hệ cơ xương, ảnh hưởng trực tiếp đến chiều cao và tầm vóc của trẻ.

Thứ hai là giảm phát triển trí não, chậm chạp , giảm học hỏi, tiếp thu, giao tiếp xã hội kém và khả năng làm việc thấp hơn khi trưởng thành.

Ở người lớn, suy dinh dưỡng thường gây ra các biến chứng như : Hệ miễn dịch suy yếu dần, dễ mắc các bệnh lý khác nhau, đặc biệt là các bệnh lý lây nhiễm, thường xuyên cảm thấy mệt mỏi, buồn ngủ, lười vận động, đứng không vững, hay bị choáng.

Chuẩn đoán bệnh suy dinh dưỡng

Thông thường bác sĩ sẽ dựa vào các biểu hiện lâm sàng cũng như sinh trắc học để chuẩn đoán bệnh suy dinh dưỡng.Ở trẻ em, các chỉ số thường được sử dụng gồm :

• Cân nặng theo tuổi
• Chiều cao theo tuổi
• Cân nặng theo chiều cao

Ở người lớn, bệnh suy dinh dưỡng thường được chuẩn đoán dựa vào chỉ số khối cơ thể (BMI). Dựa vào thang điểm phân loại của WHO vào năm 2000 như sau :

• BMI : 17 - <18,5 : gầy độ 1
• BMI : 16 - 16,99 : gầy độ 2
• BMI : < 16 : gầy độ 3

Điều trị bệnh suy dinh dưỡng

Để điều trị suy dinh dưỡng hiệu quả, cần điều trị dứt điểm các triệu chứng chứng cũng như tìm được các nguyên nhân để có biện pháp khắc phục phù hợp.

Tùy thuộc vào nguyên nhân đang gây ra bệnh suy dinh dưỡng trẻ em và mức độ nghiêm trọng để đưa ra phương pháp điều trị tại nhà hoặc tại bệnh viện. Thông thường, thay đổi chế độ ăn uống là biện pháp điều trị phổ biến nhất. Chế độ ăn uống có thể cần phải gia tăng hàm lượng dinh dưỡng trong thực phẩm của trẻ, hoặc dùng thêm các loại thuốc bổ sung dinh dưỡng theo hướng dẫn của bác sĩ.

Đối với người lớn tuổi, các bác sĩ cũng thường đưa ra một chế độ ăn uống lành mạnh, cung cấp đủ các nhóm chất cần thiết như protein, lipid, vitamin và chất khoáng. Đồng thời có kế hoạch chăm sóc đặc biệt tùy vào từng trường hợp cụ thể. Quá trình theo dõi và đánh giá hiệu quả điều trị cũng cần được thực hiện thường xuyên, từ đó xác định được thời gian chuyển từ hỗ trợ ăn uống nhân tạo qua ăn uống bình thường với các bệnh nhân nặng.

Biện pháp phòng ngừa bệnh suy dinh dưỡng

Các biện pháp ngăn ngừa suy dinh dưỡng hiệu quả có thể áp dụng như : 

• Cho trẻ bú mẹ ngay sau sinh và kéo dài từ 18 – 24 tháng, nếu mẹ không đủ sữa cần có nguồn sữa phù hợp để thay thế cho trẻ.
• Hướng dẫn mẹ cho bé bú đúng cách
• Có chế độ dinh dưỡng hợp lý để trẻ tăng cân khỏe mạnh: Cho trẻ ăn dặm khi được 6 tháng tuổi, ăn đầy đủ 4 nhóm thực phẩm chính như bột, đường, đạm béo, vitamin và khoáng chất. Lưu ý lựa chọn thực phẩm tươi mới, hạn chế các loại thực phẩm chế biến sẵn, nấu thức ăn chín kỹ để phòng tránh trẻ các bệnh đường ruột như giun, sán.
• Theo dõi biểu đồ tăng trưởng hàng tháng nhằm phát hiện sớm tình trạng và ngăn chặn nguy cơ gây bệnh suy dinh dưỡng cho trẻ.
• Không lạm dụng kháng sinh khi điều trị bệnh cho trẻ, chỉ dùng kháng sinh đủ liều và thời gian theo hướng dẫn của bác sĩ. Chăm sóc dinh dưỡng đúng cách trong thời gian bệnh và sau để phục hồi dinh dưỡng cho trẻ. Tiêm chủng và xổ giun định kỳ.
• Thay đổi thực đơn thường xuyên, kích thích sự thèm ăn và ngon miệng
• Điều trị triệt để các bệnh lý về đường tiêu hóa cũng như các bệnh lý khác
• Lên kế hoạch mua sắm và lựa chọn các loại thực phẩm một cách kinh tế và đầy đủ
• Thường xuyên rèn luyện thể dục thể thao
• Nếu gặp các vấn đề về tâm lý, hãy gặp bác sĩ để được hướng dẫn khắc phục các tình trạng rối loạn ăn uống hay rối loạn tâm thần có ảnh hưởng đến thói quen ăn uống